رازهای معماری قاجار | شکوه گمشده تهران قدیم و خانه‌های تاریخی
- نویسنده: محمد خراسانی
- تاریخ انتشار: ۱۴۰۴/۴/۱۶
- آخرین ویرایش: ۱۴۰۴/۴/۱۶
دوره قاجار یکی از مهم‌ترین و پرماجراترین دوره‌های تاریخی ایران است؛ دوره‌ای که بین سنت و مدرنیته در نوسان بود و تأثیرات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی متنوعی بر معماری این سرزمین گذاشت. «معماری قاجار» نه تنها یادآور یک سبک خاص هنری است، بلکه نمایانگر تحولات فرهنگی و سبک زندگی مردم آن زمان نیز هست. این معماری تلفیقی از اصالت ایرانی و نشانه‌های مدرنیته غربی است که در قالبی بومی ارائه شده و هویتی منحصر به‌فرد به خود گرفته است.
در این مقاله، با نگاهی جامع به معماری قاجار، به بررسی عناصر شاخص، ساختارها، تکنیک‌ها، تأثیرات خارجی و داخلی، و نمونه‌های برجسته این سبک خواهیم پرداخت. اگر شما هم علاقه‌مند به میراث غنی معماری ایران هستید، با ما همراه باشید تا به دنیای پر از نقش و نگار معماری قاجار سفر کنیم.
معماری قاجار به سبک معماری گفته می‌شود که در دوران حکومت سلسله قاجار (از حدود ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۴ هجری شمسی) در ایران شکل گرفت و توسعه یافت. این سبک، ادامه‌ای از سنت‌های معماری اسلامی ایرانی است اما در عین حال با نشانه‌هایی از سبک‌های اروپایی تلفیق شده است. در واقع، معماری قاجار را می‌توان پل ارتباطی میان شکوه معماری صفوی و آغاز معماری مدرن در ایران دانست.
یکی از ویژگی‌های بارز معماری قاجار، بازگشت به فرم‌های سنتی مانند ایوان، حیاط مرکزی، بادگیر و شبستان است. اما در کنار این عناصر سنتی، استفاده از آینه‌کاری‌های بی‌نظیر، شیشه‌های رنگی، گچ‌بری‌های ظریف و کاشی‌کاری‌های چندرنگ نیز در این دوره رواج گسترده‌ای یافت. علاوه بر این، عناصر اروپایی مانند طاق‌های نیم‌دایره، پنجره‌های بلند و دکوراسیون داخلی متاثر از سبک باروک نیز به معماری ایرانی راه یافت.
در معماری قاجار، نگاه به زیبایی‌شناسی تغییر کرد. دیگر هدف صرفاً ساخت بنایی کارآمد نبود، بلکه زیبایی، شکوه و هنر در اولویت قرار گرفت. این رویکرد موجب شد تا بناهای دوران قاجار تبدیل به آثار هنری ارزشمندی شوند که تا امروز نیز چشم‌ها را خیره می‌کنند.
سلسله قاجار پس از افشاریه و زندیه بر سر کار آمد و در فاصله قرن ۱۲ و ۱۳ هجری شمسی بر ایران حکومت کرد. این دوره با ناآرامی‌های سیاسی، جنگ‌های متعدد، و همچنین آغاز نفوذ فرهنگی غرب به ایران همراه بود. در کنار این تحولات، جامعه ایران دستخوش تغییراتی در سبک زندگی، معماری، هنر و فرهنگ شد.
یکی از دلایل شکل‌گیری سبک خاص معماری قاجار، نیاز حکومت برای نمایش قدرت، شکوه و تمدن ایرانی در برابر غرب بود. ناصرالدین شاه قاجار، به عنوان یکی از شاهان تأثیرگذار این دوره، سفرهایی به اروپا داشت و پس از بازگشت، تلاش کرد تا نشانه‌هایی از پیشرفت‌های غربی را در ایران پیاده کند؛ این موضوع به وضوح در معماری قاجاری نمایان است.
با رشد طبقه متوسط و توسعه شهرنشینی، تقاضا برای ساخت خانه‌ها، کاخ‌ها، تکیه‌ها، حمام‌ها و بازارهای جدید افزایش یافت. معماری در این دوران دیگر تنها در انحصار شاهان و بزرگان نبود، بلکه در خانه‌های مسکونی نیز بازتاب پیدا کرد. در نتیجه، معماری قاجار نه تنها در بناهای شاخص بلکه در فضاهای عمومی و مسکونی نیز خود را نشان داد.
معماری قاجار ویژگی‌هایی دارد که آن را از سایر دوره‌های معماری ایران متمایز می‌کند. این ویژگی‌ها شامل ترکیب عناصر سنتی و مدرن، تنوع در تزئینات، استفاده از رنگ‌های زنده و طراحی دقیق فضایی هستند.
یکی از برجسته‌ترین مشخصه‌ها، حضور پررنگ تزئینات است. از آینه‌کاری‌های دقیق گرفته تا گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های دیواری با داستان‌های شاهنامه و داستان‌های عاشقانه. در معماری قاجار، حتی کوچک‌ترین بخش بنا مانند قاب پنجره یا لچکی‌های دیوار، با دقت و سلیقه تزئین می‌شدند.
همچنین رنگ‌ها نقش بسیار مهمی در این معماری دارند. استفاده از کاشی‌های آبی، زرد، صورتی، سبز و فیروزه‌ای، فضا را شاد و چشم‌نواز می‌کرد. گویی هر بنا یک تابلوی نقاشی زنده بود که با ترکیب رنگ‌ها جان گرفته بود.
از نظر فرم، معماری قاجار همچنان به حیاط مرکزی، ایوان، بادگیر و حوض توجه دارد. اما در کنار این عناصر، طرح‌های جدیدی مانند پنجره‌های عمودی، سقف‌های بلند، درهای بزرگ و نمای فرنگی به کار گرفته شد. این تلفیق، معماری قاجار را به یکی از جذاب‌ترین سبک‌ها در تاریخ معماری ایران تبدیل کرده است.
معماران دوره قاجار با استفاده از مصالحی که در دسترس و بومی بودند، بناهایی ساختند که هنوز هم پابرجا مانده‌اند. اصلی‌ترین مصالح مورد استفاده در معماری قاجار شامل آجر، گچ، چوب، کاشی و سنگ بود.
آجر به عنوان متریالی سبک، مقاوم و قابل شکل‌دهی، در ساخت دیوارها، طاق‌ها و قوس‌ها استفاده می‌شد. گچ برای گچ‌بری‌های تزئینی کاربرد داشت و در کنار آن، برای پوشاندن دیوارها و سقف‌ها نیز به کار می‌رفت. کاشی‌های رنگی با طرح‌های هندسی، گل‌وبوته یا نقاشی‌های داستانی، زیبایی بناها را چند برابر می‌کردند.
از نظر تکنولوژی ساخت، در این دوره روش‌های سنتی مانند چفدسازی، قوس‌زنی، کاربندی و مقرنس‌کاری همچنان کاربرد داشتند. اما با ورود ابزارهای غربی، روش‌های جدیدی در قالب‌گیری و ساخت درها و پنجره‌ها نیز به کار گرفته شد.
معماران قاجاری، استادان بی‌نظیری بودند که می‌توانستند با حداقل امکانات، حداکثر زیبایی و استحکام را ایجاد کنند. استفاده هوشمندانه از مصالح بومی و توجه به جزئیات، راز ماندگاری این بناها تا به امروز است.
در طول بیش از یک قرن حکومت قاجار، سبک‌های متنوعی در معماری آن دوره دیده می‌شود. بسته به نوع بنا (کاخ، مسجد، خانه یا بازار) و موقعیت جغرافیایی، تفاوت‌هایی در سبک معماری به چشم می‌خورد. اما به‌طور کلی می‌توان سه دسته‌بندی اصلی برای سبک‌های معماری قاجار در نظر گرفت:
در این سبک، المان‌های کاملاً ایرانی مانند حیاط مرکزی، بادگیر، طاقچه‌ها، حوض‌خانه و ایوان حفظ شده‌اند. بناهای مسکونی در شهرهایی چون کاشان، یزد و اصفهان بیشتر از این سبک پیروی می‌کردند.
در دوران ناصرالدین‌شاه، تأثیرات معماری غرب به ایران رسید. معماران قاجار با حفظ اصالت ایرانی، از عناصر فرنگی نظیر شیشه‌های رنگی، ستون‌های مدور، قرنیزهای تزیینی و نقاشی‌های فرنگی در فضاهای داخلی بهره گرفتند.
این سبک بیشتر در ساخت کاخ‌ها و عمارات سلطنتی کاربرد داشت. شکوه، زرق‌وبرق و دقت در طراحی، از ویژگی‌های بارز این سبک است. نمونه بارز آن کاخ گلستان و شمس‌العماره در تهران است.
یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای درک معماری قاجار، بازدید از بناهای به‌جامانده از این دوران است. در سراسر ایران، آثار معماری متعددی از این دوره باقی مانده‌اند که هر کدام جلوه‌ای از هنر و ذوق معماران قاجاری را به نمایش می‌گذارند. این بناها نه تنها دارای ارزش هنری و معماری هستند بلکه بسیاری از آن‌ها امروز به عنوان میراث جهانی نیز شناخته می‌شوند.
بدون شک یکی از نمادهای معماری قاجار، کاخ گلستان در قلب تهران است. این مجموعه تاریخی از بخش‌های متعددی نظیر شمس‌العماره، تالار آینه، تالار سلام و تالار عاج تشکیل شده است. استفاده بی‌نظیر از کاشی‌های هفت‌رنگ، آینه‌کاری‌های بسیار دقیق، و نقوش اروپایی در کنار معماری سنتی ایرانی، این کاخ را به شاهکار معماری قاجار تبدیل کرده است.
خانه طباطبایی‌ها نمونه‌ای زیبا از معماری مسکونی قاجار در منطقه کویری است. طراحی این خانه با تمرکز بر حفظ دمای مناسب در فصول مختلف، وجود حیاط مرکزی، پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی، و بادگیرهای بلند، نشان از مهارت و آگاهی معماران قاجار دارد.
شمس‌العماره یکی از نخستین ساختمان‌های بلند تهران است که با الهام از برج‌های اروپایی ساخته شد. این بنا با نمایی از کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر، ستون‌های بلند و بام‌های مشرف به شهر، جلوه‌ای از تمایل به مدرنیته در کنار معماری سنتی را نشان می‌دهد.
این بناها تنها بخشی از میراث غنی معماری قاجار هستند. در شهرهای دیگر مانند اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز نیز می‌توان نمونه‌هایی از این معماری دید که هر کدام داستانی از آن دوران را روایت می‌کنند.
کاخ‌ها در دوران قاجار نه تنها محل سکونت شاهان بودند، بلکه ابزاری برای نمایش اقتدار، قدرت و شکوه حکومت به‌شمار می‌رفتند. بنابراین طراحی آن‌ها با دقت بسیار زیاد انجام می‌شد. در معماری این کاخ‌ها، ترکیبی از فرم‌های ایرانی با تأثیرات هنر اروپا دیده می‌شود.
کاخ‌ها معمولاً شامل چندین بخش بودند: تالارهای رسمی، حیاط‌های خصوصی، باغ‌های ایرانی، حمام‌ها، ایوان‌ها، عمارت‌های تشریفاتی و… هر قسمت با تزئیناتی خاص و چشم‌نواز همراه بود. برای مثال، در تالار آینه کاخ گلستان، آینه‌کاری‌ها به گونه‌ای انجام شده که نور طبیعی در طول روز به شکل‌های خیره‌کننده‌ای بازتاب می‌یابد.
از ویژگی‌های معماری کاخ‌های قاجاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
همچنین، تاثیر فرهنگ اروپایی در تزئینات داخلی، مبلمان، و حتی معماری فضای باغ‌ها به وضوح قابل مشاهده است. این تأثیرات گاهی در ساختار خود بنا نیز وارد می‌شدند؛ مثلاً ساختن ایوان‌هایی به سبک فرانسوی یا پنجره‌هایی به سبک نئوکلاسیک.
در دوران قاجار، معماری مذهبی نیز دچار تحولات فراوانی شد. اگرچه فرم کلی مساجد و تکیه‌ها از دوره‌های صفویه و پیش از آن برگرفته شده بود، اما تزئینات و برخی جزئیات معماری در این دوره دچار تغییراتی شد که باعث شد بناهای مذهبی قاجاری، هویت خاص خود را پیدا کنند.
مساجد ساخته‌شده در این دوره معمولاً دارای ایوان‌های مرتفع، شبستان‌های بزرگ، گنبدهای فیروزه‌ای و کاشی‌کاری‌هایی با نوشته‌های مذهبی بودند. تکیه‌ها که به منظور برگزاری مراسم محرم ساخته می‌شدند، به‌خصوص در شهرهایی چون تهران، به صورت بناهایی مستقل با طراحی خاص شکل گرفتند. مشهورترین آن‌ها «تکیه دولت» در تهران بود که متاسفانه امروز اثری از آن باقی نمانده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های معماری مذهبی قاجار، استفاده گسترده از خطاطی و اشعار مذهبی روی دیوارها و گنبدها بود. این خطاطی‌ها با خط نستعلیق یا ثلث انجام می‌شد و به زیبایی بصری فضا کمک می‌کرد. همچنین آینه‌کاری در فضای داخلی امامزاده‌ها، ایجاد حس روحانی خاصی می‌کرد که زائران را تحت تاثیر قرار می‌داد.
توجه ویژه به نورپردازی طبیعی، جهت‌گیری دقیق قبله، و طراحی مناسب وضوخانه‌ها و ورودی‌ها از دیگر ویژگی‌های معماری مذهبی این دوره است. این فضاها علاوه بر کاربرد مذهبی، به یکی از مراکز تجمع اجتماعی نیز تبدیل شده بودند.
برخلاف کاخ‌ها و مساجد، معماری خانه‌های مردم در دوره قاجار نیز اهمیت زیادی داشت. معماران در این فضاها بیشتر به نیازهای زیستی، اقلیمی و فرهنگی مردم توجه می‌کردند. خانه‌های قاجاری در شهرهایی مانند کاشان، یزد، اصفهان، تهران و تبریز نمونه‌های بی‌نظیری از معماری سنتی هستند که با الهام از سبک قاجاری ساخته شده‌اند.
ویژگی‌های شاخص این خانه‌ها شامل موارد زیر است:
در معماری مسکونی قاجار، اصل حریم خصوصی بسیار رعایت می‌شد. فضای خانه به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شد که مخصوص زنان و مردان خانواده بود. این تفکیک فضایی، نشان‌دهنده‌ی ساختار فرهنگی آن دوران نیز هست.
همچنین، معماری خانه‌ها با توجه به شرایط اقلیمی منطقه شکل می‌گرفت. مثلاً در مناطق کویری، خانه‌ها عمدتاً به صورت فرو رفته در زمین و دارای بادگیرهای بلند بودند تا هوای خنک به داخل راه پیدا کند.
نقش زنان در معماری قاجاری، بیشتر در طراحی فضایی خانه‌ها قابل مشاهده است. همان‌طور که اشاره شد، فضاهای خانه به دو بخش اصلی «اندرونی» و «بیرونی» تقسیم می‌شدند. بخش اندرونی مخصوص زندگی زنان و فرزندان بود و در عین حال از دید عموم و مردان خانواده یا مهمان‌ها دور نگه داشته می‌شد.
این تفکیک فضایی باعث شد طراحی خانه‌ها به گونه‌ای انجام شود که مسیرهای عبور زنان و مردان از یکدیگر جدا باشند. مثلاً ورود به اتاق‌های زنان از حیاط‌های خلوت‌تری انجام می‌شد یا پنجره‌ها به شکلی طراحی می‌شدند که دید مستقیم به فضای اندرونی امکان‌پذیر نباشد.
در کاخ‌های قاجاری نیز این تقسیم‌بندی به وضوح دیده می‌شود. حرم‌سراها دارای فضاهای جداگانه، تالارهای پذیرایی مخصوص زنان، حمام‌های خصوصی و اتاق‌هایی با تزئینات خاص بودند.
جالب آنکه هرچند زنان در فضای معماری دوران قاجار حضوری غیرمستقیم داشتند، اما تأثیر آنان بر نحوه طراحی فضاها، رنگ‌ها، تزئینات داخلی و حتی سبک زندگی کاملاً محسوس است. این تاثیرات به‌ویژه در خانه‌های مجلل خانواده‌های اعیان و اشراف بیشتر نمایان می‌شود.
ورود مظاهر تمدن غرب به ایران، به‌ویژه در دوره ناصرالدین‌شاه، نقطه عطفی در تغییر سبک معماری قاجار به‌شمار می‌رود. شاهان قاجار پس از سفر به کشورهای اروپایی، مجذوب معماری منظم و چشم‌نواز آن شدند و سعی کردند بخشی از آن سبک‌ها را در ساخت و سازهای داخلی کشور پیاده کنند.
از جمله نشانه‌های بارز این تأثیر می‌توان به استفاده از ستون‌های مدور، پنجره‌های قوسی‌شکل، سقف‌های شیروانی، نقاشی‌های اروپایی روی دیوارها، مبلمان فرنگی، و حتی چیدمان فضاها به سبک غربی اشاره کرد. البته این تاثیر صرفاً تقلید نبود، بلکه نوعی تلفیق هوشمندانه با معماری سنتی ایران بود. مثلاً در خانه‌های اعیان و کاخ‌ها، می‌توان معماری اصیل ایرانی را در ساختار کلی بنا مشاهده کرد اما عناصر فرنگی در تزئینات داخلی و طراحی نمای بیرونی حضور پررنگی دارند.
یکی دیگر از مظاهر این تاثیر، ساخت عمارت‌های مرتفع همچون شمس‌العماره بود که تحت تاثیر برج‌های شهری اروپایی ساخته شد. همچنین استفاده از عناصر دکوری مانند گچ‌بری با طرح گل‌وبوته، آینه‌کاری‌های غربی، و تابلوهای نقاشی با مضمون اروپایی به سرعت رواج یافت.
با این وجود، اصالت معماری ایرانی در دوره قاجار حفظ شد. در واقع می‌توان گفت معماری قاجار یک سبک تلفیقی بود که توانست با هوشمندی، نشانه‌هایی از مدرنیته غرب را با روح و هویت ایرانی در هم بیامیزد.
تزئینات در معماری قاجار نه فقط برای زیبایی، بلکه برای نمایش قدرت، اعتقاد و سلیقه هنری بود. در این دوره، نقوش و تزئینات از تنوع، ظرافت و دقت بسیار بالایی برخوردار بودند و تقریباً در تمامی عناصر سازهای دیده می‌شدند: از کف تا سقف، از در و دیوار تا حتی قاب پنجره‌ها.
نقاشی‌های دیواری در معماری قاجاری جایگاه ویژه‌ای داشتند. این نقاشی‌ها معمولاً با مضامین مذهبی، افسانه‌ای، داستان‌های شاهنامه، زندگی روزمره، چهره‌های شاهانه و حتی مناظر اروپایی اجرا می‌شدند. در کاخ گلستان، نقاشی‌هایی دیده می‌شود که متاثر از رنسانس اروپا بوده و با رنگ‌های درخشان اجرا شده‌اند.
یکی دیگر از شاخص‌ترین تزئینات، آینه‌کاری بود. با برش آینه به اشکال هندسی و گل‌وبوته‌ای، معماران فضایی پر از نور، درخشش و شکوه خلق می‌کردند که با حرکت نور در روز، هزاران انعکاس جادویی ایجاد می‌شد.
کاشی‌های هفت‌رنگ با طرح‌های گل و پرنده، خطوط خوشنویسی، و نقوش اسلیمی در جای‌جای بنا دیده می‌شوند. همچنین گچ‌بری‌های ظریف با طرح‌هایی از گل و شاخ‌وبرگ یا کتیبه‌های قرآنی در مساجد، ایوان‌ها و سقف‌ها به کار گرفته شده‌اند.
تمامی این تزئینات با هم ترکیب شده‌اند تا معماری قاجار را به یک سبک زنده، پررنگ و مجلل تبدیل کنند که هنوز هم الهام‌بخش طراحان معاصر است.
رنگ‌ها در معماری قاجار تنها جنبه زیبایی‌شناسی نداشتند؛ بلکه نوعی زبان بصری برای القای حس، مفهوم و نمادپردازی بودند. انتخاب رنگ‌ها بسیار هوشمندانه و با هدف ایجاد حس شکوه، آرامش، روحانیت یا حرارت انجام می‌شد.
در کاخ‌ها و خانه‌ها، از ترکیب این رنگ‌ها در شیشه‌های رنگی، کاشی‌ها، و حتی نقاشی‌های دیواری استفاده می‌شد تا محیطی پویا، پرانرژی و در عین حال متعادل ایجاد شود. در شب هنگام، بازتاب این رنگ‌ها در نور شمع یا چراغ‌های سنتی، فضایی جادویی و شاعرانه پدید می‌آورد.
رنگ‌ها همچنین در تفکیک فضایی نیز نقش داشتند. مثلاً در حیاط، از رنگ‌های ملایم استفاده می‌شد در حالی که در تالارهای پذیرایی، رنگ‌های گرم و مجلل غالب بودند. این توجه به روانشناسی رنگ‌ها، معماری قاجار را از سایر سبک‌ها متمایز می‌سازد.
معماری قاجاری امروز بخشی مهم از میراث فرهنگی ایران محسوب می‌شود. بسیاری از بناهای برجای‌مانده از این دوران، تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند و برخی نیز در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. اما در عین حال، بخش زیادی از این بناها به‌دلیل کم‌توجهی، تخریب، یا نوسازی‌های غیراصولی در خطر نابودی قرار دارند.
بازسازی‌های غیراصولی که با مصالح جدید و بدون توجه به بافت تاریخی انجام می‌شود، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اصالت این آثار زده‌اند. از سوی دیگر، افزایش قیمت زمین در مناطق مرکزی شهرها، انگیزه تخریب خانه‌های تاریخی را بالا برده است.
در عین حال، خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه معماران و طراحان داخلی به ارزش‌های معماری سنتی افزایش یافته و بسیاری از پروژه‌های نوسازی با الهام از سبک قاجاری انجام می‌شوند. استفاده از کاشی‌کاری‌های سنتی، پنجره‌های ارسی، آینه‌کاری و طرح‌های هندسی در خانه‌های جدید، نشان از زنده ماندن روح معماری قاجاری در طراحی معاصر دارد.
معماری قاجار، فراتر از یک سبک ساختمانی، بازتابی از یک دوران تاریخی پر فراز و نشیب است. دوره‌ای که ایران در مرز سنت و مدرنیته ایستاده بود و معماران قاجاری، با ظرافت، این گذار را در قالبی هنری و فرهنگی به تصویر کشیدند. تزئینات دقیق، رنگ‌های زنده، ترکیب سنت و تجدد، و توجه به اقلیم و فرهنگ، این معماری را به یکی از افتخارات تاریخ ایران تبدیل کرده است.
با وجود همه چالش‌هایی که امروز در حفظ این میراث وجود دارد، همچنان می‌توان از زیبایی‌ها و درس‌های معماری قاجار بهره برد. این سبک، به ما می‌آموزد که چگونه می‌توان بین هویت فرهنگی و نیازهای جدید، تعادل ایجاد کرد. و در نهایت، حفظ و احیای معماری قاجار، حفظ بخشی از روح و تاریخ این سرزمین است.
معماری قاجار نسبت به معماری صفوی دارای تأثیرات بیشتری از هنر غربی است، در حالی که معماری صفوی بیشتر بر اصول اسلامی و ایرانی استوار بود.
بله، بسیاری از معماران معاصر از عناصر تزئینی معماری قاجار مانند ارسی، کاشی‌کاری و آینه‌کاری در طراحی‌های خود الهام می‌گیرند.
کاخ گلستان در تهران مهم‌ترین و معروف‌ترین بنای معماری قاجار محسوب می‌شود که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
طراحی فضاهای داخلی مانند اندرونی با تمرکز بر حفظ حریم خصوصی زنان انجام می‌شد و معماری بر اساس نیازهای آن‌ها شکل می‌گرفت.
آینه‌کاری با هدف ایجاد شکوه، افزایش نور و القای حس عظمت در فضاها استفاده می‌شد و از نظر فرهنگی نیز نماد پاکی و معنویت به‌شمار می‌آمد.
دیدگاهتان را بنویسید